İslami Dönemde İlk Dil ve Edebiyat Ürünleri (XI. – XII. yy)

(Geçiş Dönemi)

Türkler, yedinci yüzyıldan itibaren İslamiyet’i kabul etmeye başlarlar ve Karahanlı Hükümdarı Satuk Buğra Han’ın 920’lerde İslamiyet’i resmen kabul etmesiyle gruplar halinde İslamiyet’i kabul etmeye başlar. İlk Müslüman Türk devleti Karanlılardır. İslam kültürünün etkisiyle yeni bir edebiyat anlayışı, geleneği ortaya çıkmaya başlar. İslamiyet’in kabulüyle Arap ve Fars edebiyatlarının etkileri görülür. Nitekim Arap ve Fars kültürünün etkisiyle şekillenen “Divan Edebiyatı” adını verdiğimiz dönemin oluşumu 13. yüzyıla kadar iner ve 19.yüzyılın ortalarına kadar etkin bir şekilde varlığını sürdürür.

İslamiyet’in kabulüyle çeşitli medeniyetlerle kültür alışverişi olur, İslamiyet’in esasları öğrenilir ve dilimize yeni kelimeler girer. İslamiyet’in kabulüyle ilk etkilenen alan dil ve edebiyat olur.

Öte yandan, İslamiyet’ten önceki Sözlü Edebiyat Dönemi, İslam kültürünün etkisiyle içeriğinde küçük değişimlere uğrayarak “Halk Edebiyatı” adıyla gelişimini sürdürür. Yani, bir anlamda “Halk Edebiyatı” dediğimiz edebiyat, İslamiyet’ten önceki edebiyatımızın İslam uygarlığı etkisindeki yeni şeklidir. Oysa “Divan edebiyatı” tamamen dinin etkisiyle şekillenmiş bir edebiyattır.

İslamiyet’in kabulüyle Uygurcanın devamı niteliğindeki (Karahanlıca) Hakaniye Lehçesi ile eserler verilmeye başlanır. Bu dönemde Arap kültüründen etkilenmeler de hızlanır. İslamiyet ile ilgili birçok terim dilimize girmeye başlar.

İslamiyet’in etkisiyle ortaya konulan ilk eserler Karahanlı Dönemi’nde Hakaniye Lehçesi ile kaleme alınır.

İslamiyet’in kabulüyle eserlerde özellikle konuda yenilikler olur. Genellikle dini ve tasavvufi konular işlenir. Didaktik tarzda, öğüt veren eserler yazılır.

Eserlerin Genel Özellikleri

• Eserler, Hakaniye (Karahanlı) Türkçesi ile yazılmıştır.
• İslamiyet öncesi kültür ve İslami kültür iç içedir.
• Eserlerde toplum hayatını şekillendirme ve yönlendirme amacı güdülmüştür.
• Eserlerde dini öğretme amacı esas alınmıştır.
• Hece ölçüsüyle beraber aruz ölçüsü de kullanılmaya başlanmıştır.
• Dile Arapça ve Farsçadan sözcükler girmiştir.
• Nazım birimi dörtlük ve beyittir.
• Arap ve Fars edebiyatında kullanılan nazım şekilleri ile eserler verilmeye başlanmıştır.

Bu ürünler şunlardır:

Kutadgu Bilig

Divanü Lugati’t-Türk

Atabetü’l-Hakayık

Divan-ı Hikmet

Kutadgu Bilig(1069-1070):

• Yazarı Yusuf Has Hacip’tir. “Mutluluk veren bilgi” anlamına gelir.
• Yazar “Okuyana kutlu olsun ve ona yol göstersin diye esere bu adı verdim.” der.
• Yazar, eseri Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han’a sunar.
• Eser geçiş döneminin ilk ürünüdür.
• Din, devlet, siyaset, terbiye üzerine görüşlerini dile getirdiği eserde, iyi bir devlet yönetiminin nasıl olması gerektiğini vurgular. Bu yönüyle siyasetname özelliği gösteren didaktik bir eserdir.
• Eser, mesnevi nazım şekliyle ve Firdevsi’nin Şehname’sinin de vezni olan “failün-failün-failün-fa’ul” kalıbıyla yazılmıştır.
• Eser, 6645 beyit ve 173 dörtlükten oluşur.
• Dörtlükler mani şeklinde olup beyitler arasına serpiştirilmiştir.
• Hakaniye Lehçesi'yle yazılmıştır.
• Eserde alegorik (sembolik) bir anlatım vardır.

Bunlar:   Hükümdar(Küntogdı)   : Kanun ve adaleti,

              Vezir(Aytoldı)               : Saadeti,

              Vezirin oğlu(ögdülmiş)  : Aklı,

              Vezir’in kardeşi (odgurmış): Akıbeti, hayatın sonunu temsil eder.

Bu dört şahıs konuşmalarıyla devlet yönetimi, hükümdarların sorumlulukları, akıl ve erdem hakkında bilgi verir.

Divanü Lügat-it-Türk(1072-1074)

• Yazarı, Kaşgarlı Mahmut’tur.
• “Türk Dilleri Sözlüğü” anlamına gelir.
• Türkçenin ilk sözlüğü, ilk dil bilgisi kitabıdır.
• Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin Arapçadan geri kalmadığını göstermek amacıyla yazmış, Halife Ebul Kasım Abdullah’a sunmuştur.
• Eserde 7500 civarında Türkçe sözcüğün açıklaması örnek cümlelerle, sagu, koşuk ve sav örnekleriyle yapılmıştır.
• Eser, bir sözlük olarak hazırlanmasına rağmen Türk sosyolojisi, psikolojisi, edebiyatı, gelenek ve görenekleriyle ilgili de bilgi veren bir eserdir.
• İslamiyet öncesi dönem ürünlerinin günümüze gelmesini sağlaması bakımından İslamiyet öncesi sözlü dönem için en önemli kaynak eser olarak kabul edilir.
• Mensur bir eserdir.
• Sözcüklerin açıklamaları Arapça ile yazılmıştır.
• Eserin sonunda o devirdeki Türk boylarını gösteren bir harita bulunmaktadır.
• Türkçenin ilk sözlüğü
• Türkçenin ilk dil bilgisi kitabı
• Türkçenin ilk edebiyat antolojisi
• Türkçenin ilk etimolojik sözlüğü
• İlk Türk dünyası ansiklopedisi

Atabetü’l-Hakayık(12.yy)

• 12.yüzyılın başlarında Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılır ve Sipehsalar Mehmet Bey’e sunulur.
• “Hakikatlerin eşiği” anlamına gelir.
• Ahlak ve öğüt kitabıdır.
• Ayet ve hadislerle oluşturulmuş didaktik bir eserdir.
• Eserde bilginin önemi, cehaletin zararları, cimrilik ve cömertlik, iyi ve kötü huylar, doğruluk anlatılır.
• Eserin giriş bölümü gazel tarzında uyaklanır ve 40 beyitten oluşur. Giriş bölümünde Allah, Peygamber, Dört Halife övülürç
• Asıl konuyu anlatan bölüm 101 dörtlükten oluşur ve mani tarzında uyaklanır. 
• İslam âlemine ilk defa Necip Asım tarafından sunulur.
• Aruzla yazılan kısım Kutadgu Bilig vezniyle yazılır.
• Eser, Hakaniye Lehçesi'yle yazılmıştır.

Divan-ı Hikmet(12.yy)

• Amet Yesevi tarafından yazılmıştır.
• Ahmet Yesevi halka İslamiyet’i hikmetli bir şekilde öğretmek amacıyla yazmıştır.
• Dili oldukça sadedir.
• Eserde İlahi aşk, ibadet, cennet, Peygamber sevgisi, dervişlik, İslam ahlakı, ahiret gibi konular ele alınmıştır.
• 7’li ve daha çok 12’li hece ölçüsüyle yazılan eserin her dörtlüğüne “hikmet” adı verilmiştir.
• Hikmetler koşma nazım şekliyle yazılmıştır; gazel ve mesnevi şekliyle, aruz ölçüsüyle yazılmış hikmetler de vardır.
• Eser, Hakaniye Lehçesi'yle yazılmıştır.
• Hikmet adı verilen dörtlükler dini-tasavvufi halk edebiyatının ilk örneği kabul edilir.
• Anadolu’da ortaya çıkan ilahinin ilk örnekleridir.