TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI KAYNAK SİTESİ

Edebiyat'a dair her şey alikaramanhoca.com 'da

Üyelik Girişi
KAHRAMAN KADINLARIMIZ
TÜRK BASINININ TARİHSEL GELİŞİMİ
EDEBİYAT KONU ANLATIM VE SORU ÇÖZÜM VİDEOLARI
TYT-AYT ÖNEMLİ HATIRLATMALAR
SINIFLARA GÖRE DERS NOTLARI
TÜRKÇE (DİL VE ANLAM BİLGİSİ)

ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI

TÜRKÇENİN SES YAPISI VE ÖZELLİKLERİ

  • Kelime başında iki ünsüz yan yana gelmez.

“prenses, fren, tren, spor…”

  • Türkçe kelimelerde (yansıma sözcükler hariç) “f,h,j” bulunmaz.

“jilet, günah, fakir…”

  • Türkçe sözcükler (yansıma sözcükler hariç) “c, f, h, j, m, n, l, p, r, ş, v, z” ünsüzleriyle başlamaz.

“cariye, final, laik, memur, piyano, refika, viraj, zamir…”

  • Kelime kökünde aynı iki ünsüz bulunmaz.

“millet, şiddet, minnet…”

  • Kelime sonunda “b, c, d, g” ünsüzleri bulunmaz.

“sosyolog, hab, hac, yad…”

  • İki ünlü yan yana gelmez.

“şair, saat, tabiat…”

  • Türkçede uzun ünlü bulunmaz.

“yadigâr, âlim, bestekâr…”

  • “o-ö” ünlüleri sadece ilk hecede bulunur. İlk hece dışında varsa bu kelime Türkçe değildir.

“program, telefon…” Türkçe değildir.

 

ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU: İncelik- kalınlık uyumu da denir. Türkçe bir kelime ince ünlülerden biriyle başlıyorsa ince ünlerle, kalın ünlülerden biriyle devam eder. Yani sözcük içindeki ünlülerin tamamı ya ince ya da kalın ünlü olmalıdır.

“beklemek, oynamak, bakmak…”

  • “-yor, -ken, -ki , -leyin, -mtırak, -daş, -gil” ekleri büyük ünlü uyumuna aykırılık gösterebilir.

“Bekliyor”, bakarken, sabahleyin, yeşilimtırak, dayımgil, meslektaş…”

  • Bazı Türkçe sözcükler ses değişimine uğrayarak uyuma aykırı hale gelmiştir.

“anne, kardeş, elma…”

  • Tek heceli sözcüklerde, birleşik sözcüklerde, yabancı sözcüklerde ve özel isimlerde uyum aranmaz.


KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU:
Düzlük- yuvarlaklık uyumu da denir.

  • Düzlük Uyumu: Türkçe bir kelimede bulunan ünlülerin tamamının düz ünlü(a-e-ı-i) olması kuralıdır.

“kelime, incelik, kalınlık…”

  • Yuvarlaklık Uyumu: “o-ö-u-ü” yuvarlak ünlülerden biriyle başlayan kelime ya “a-e” düz ünlülerden biriyle ya da “u-ü” dar yuvarlak ünlülerden biriyle devam eder.

“odunluk, düzlük, kucaklamak…”

NOT: Küçük ünlü uyumunda her hece kendinden önceki heceye uygun olmalıdır. Yani bu kuralda kelime bütün olarak değerlendirilmez. Hece hece uyuma bakılır.

“öğrenci” kelimesine bütün olarak baktığımızda uyuma aykırı olduğu görülür. Oysa biz hece uyumuna bakarsak ki doğru inceleme budur. Bu durumda kelimenin kurala uyumlu olduğunu görürüz.

Kelime “ö”den sonra “e” gelmiş. Yukarıdaki kurala baktığımızda sorun yok. “e”den sonra da “i” gelmiş. Yine yukarıdaki kurala baktığımızda sorun yok. Demek ki  “öğrenci” sözcüğü küçük ünlü uyumu kuralına uyar.

 

Not: “-yor” eki küçük ünlü uyumuna her zaman aykırıdır.

 

ÜNLÜ DÜŞMESİ(HECE DÜŞMESİ)

  • İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı iki heceli sözcükler ünlü ile başlayan ek aldığında kelimenin ikinci hecesindeki dar ünlü genellikle düşer. Buna “ünlü(hece)düşmesi” denir.

“Kıvrım(kıvır-), çevrilmek(çevir-), ilerlemek (ileri), yalnız(türeme sırasında düşme olmuş.)

 “Omzu(omuz), burnu(burun), gönlü(gönül), şehre(şehir)

  • İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı iki heceli sözcükler “etmek, olmak” eylemleriyle birleşik eylem oluştururken ünlü düşmesi olur.

“sab(ı)retmek- sabretmek

Keş(if)etmek- keşfetmek

Not: İkilemelerde ünlü düşmesi olmaz.

“omuz omuza, şehirden şehire, gönülden gönüle

NOT: Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında da ünlülerden birinin düştüğü görülür. Buna “aşınma” da denir.

“kahve + altı – kahvaltı, şu + araya- şuraya, sütlü + aş - sütlaç

 

ÜNLÜ TÜREMESİ: Bazı tek heceli sözcükler “-cık, cik” küçültme ekini alırken bir ünlü yardımıyla alır. Buna “ünlü türemesi” denir.

Genç+cik – gencecik

Az+cık- azıcık

Not: Bazı pekiştirmelerde de ünlü türemesi görülür.

Güpegündüz, sapasağlam


ÜNLÜ DARALMASI:
Sonu “e-a” ile biten fiiller “-yor” ekini aldığında,

“de, ye, ne” sözcükleri “-e, -en, -ecek, -erek ” gibi ekleri aldığında “e”nin “i,ü”ye, “a”nın “ı-u”ya dönüşerek darlaşmasıdır.

Bekle-yor> bekliyor

İzle-yor>izliyor

De-e>diye

Ne-e>niye

Ye-erek>yiyerek

KÖKTE ÜNLÜ DEĞİŞİMİ: İki kelimede görülür.

Sen+e> sana

Ben+e> bana


ULAMA:
Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlüye bağlanarak okunmasıdır.

Ulama yapılacak sözcükler arasında herhangi bir noktalama işareti bulunmamalıdır.

“Kapından_ ağır_ ağır geçtim_ ey güzel”

ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARINA ULAŞMAK İÇİN TIKLAYINIZ!!!


Yorumlar - Yorum Yaz
İSLAMİ DÖNEM İLK DİL VE EDEBİYAT ÜRÜNLERİ
TÜRK EDEBİYATININ DÖNEMLERİ