TÜRKÇENİN SES YAPISI VE ÖZELLİKLERİ
“prenses, fren, tren, spor…”
“jilet, günah, fakir…”
“cariye, final, laik, memur, piyano, refika, viraj, zamir…”
“millet, şiddet, minnet…”
“sosyolog, hab, hac, yad…”
“şair, saat, tabiat…”
“yadigâr, âlim, bestekâr…”
“program, telefon…” Türkçe değildir.
ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI
BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU: İncelik- kalınlık uyumu da denir. Türkçe bir kelime ince ünlülerden biriyle başlıyorsa ince ünlerle, kalın ünlülerden biriyle devam eder. Yani sözcük içindeki ünlülerin tamamı ya ince ya da kalın ünlü olmalıdır.
“beklemek, oynamak, bakmak…”
“Bekliyor”, bakarken, sabahleyin, yeşilimtırak, dayımgil, meslektaş…”
“anne, kardeş, elma…”
KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU: Düzlük- yuvarlaklık uyumu da denir.
“kelime, incelik, kalınlık…”
“odunluk, düzlük, kucaklamak…”
NOT: Küçük ünlü uyumunda her hece kendinden önceki heceye uygun olmalıdır. Yani bu kuralda kelime bütün olarak değerlendirilmez. Hece hece uyuma bakılır.
“öğrenci” kelimesine bütün olarak baktığımızda uyuma aykırı olduğu görülür. Oysa biz hece uyumuna bakarsak ki doğru inceleme budur. Bu durumda kelimenin kurala uyumlu olduğunu görürüz.
Kelime “ö”den sonra “e” gelmiş. Yukarıdaki kurala baktığımızda sorun yok. “e”den sonra da “i” gelmiş. Yine yukarıdaki kurala baktığımızda sorun yok. Demek ki “öğrenci” sözcüğü küçük ünlü uyumu kuralına uyar.
Not: “-yor” eki küçük ünlü uyumuna her zaman aykırıdır.
ÜNLÜ DÜŞMESİ(HECE DÜŞMESİ)
“Kıvrım(kıvır-), çevrilmek(çevir-), ilerlemek (ileri), yalnız(türeme sırasında düşme olmuş.)
“Omzu(omuz), burnu(burun), gönlü(gönül), şehre(şehir)
“sab(ı)retmek- sabretmek
Keş(if)etmek- keşfetmek
Not: İkilemelerde ünlü düşmesi olmaz.
“omuz omuza, şehirden şehire, gönülden gönüle
NOT: Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında da ünlülerden birinin düştüğü görülür. Buna “aşınma” da denir.
“kahve + altı – kahvaltı, şu + araya- şuraya, sütlü + aş - sütlaç
ÜNLÜ TÜREMESİ: Bazı tek heceli sözcükler “-cık, cik” küçültme ekini alırken bir ünlü yardımıyla alır. Buna “ünlü türemesi” denir.
Genç+cik – gencecik
Az+cık- azıcık
Not: Bazı pekiştirmelerde de ünlü türemesi görülür.
Güpegündüz, sapasağlam
ÜNLÜ DARALMASI: Sonu “e-a” ile biten fiiller “-yor” ekini aldığında,
“de, ye, ne” sözcükleri “-e, -en, -ecek, -erek ” gibi ekleri aldığında “e”nin “i,ü”ye, “a”nın “ı-u”ya dönüşerek darlaşmasıdır.
Bekle-yor> bekliyor
İzle-yor>izliyor
De-e>diye
Ne-e>niye
Ye-erek>yiyerek
KÖKTE ÜNLÜ DEĞİŞİMİ: İki kelimede görülür.
Sen+e> sana
Ben+e> bana
ULAMA: Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlüye bağlanarak okunmasıdır.
Ulama yapılacak sözcükler arasında herhangi bir noktalama işareti bulunmamalıdır.
“Kapından_ ağır_ ağır geçtim_ ey güzel”
ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARINA ULAŞMAK İÇİN TIKLAYINIZ!!!