İSİM(AD)

Varlıkları, kavramları karşılayan sözcüklerdir.

A) Varlıklara Verilişlerine Göre İsimler

1) Tür(Cins)Adı: Aynı türden varlıkları karşılayan isimlerdir.

İnsan, hayvan, kuş, şehir, ülke, nehir, hala, amca…

2) Özel İsim: Dünyada tek olan, eşi benzeri olmayan, aynı türden varlıklardan sadece birini karşılayan isimdir.

Ankara, Türkiye, Türkçe, Yer Demir Gök Bakır(eser adı)…

Not: Bazı tür isimleri kullanılışına göre özel isme çevrilebilir.

“Bizim Pamuk yine masum masum bakıyordu.”

B) Varlıkların Sayılarına Göre İsimler:

1)Tekil İsim: Sayıca bir varlığı karşılayan isimdir.

İnsan, masa, kitap…

2) Çoğul İsim: Sayıca birden fazla varlığı karşılar. Tekil isimlere –ler/-lar çoğul eki getirilerek yapılır.

İnsanlar, masalar, kitaplar…

3) Topluluk İsmi: şekil bakımından tekil, anlam bakımından çoğul isimlerdir. Birden fazla varlığın bir araya gelerek oluşturduğu grupları karşılar.

Ekip, millet, sürü, demek, tümen…

Not: Bazı sözcükler topluluk adı olmadığı halde kullanımına göre topluluk adı özelliği kazanabilir.

Sınıf yarın geziye gidecek. (sınıf kelimesi topluluk adı olarak kullanılmış.)

Sınıf, yeni temizlenmiş.

Not: Topluluk adları yer adı olarak kullanıldığında topluluk adı olma özelliğini kaybeder.

Kışla dün harekete geçti.(kışla, topluluk adı)

Kardeşimi kışlanın önünde bekliyorduk.( kışla; yer adı, tekil isim)

C) Varlıkların Oluşuna Göre:

1)  Soyut İsim: Beş duyudan herhangi biriyle algılayamadığımız, varlığını zihnen veya kalben kabul ettiğimiz kavramlardır.

Mutluluk, umut, sevinç, üzüntü, keder…

2)  Somut İsim: Beş duyudan herhangi biriyle algıladığımız varlıkları karşılayan isimlerdir.

Isı, ışık, ses, koku, rüzgâr, tatlı, ağaç, masa…

Not: Somut anlamlı bir sözcük, anlam genişlemesi yoluyla soyut anlam kazanabilir.

"Bu işte onun da parmağı var." (parmak, somut iken bu cümlede “ilgi” anlamıyla kullanılarak soyut özelliği kazanmıştır.
"Burada eskiden yüksek bir duvar vardı." (duvar,somut)
"Aramızdaki nefret duvarını yıkmalıyız." (duvar,soyut)

Not: Soyut bir sözcük, somut bir varlıkla ilişkilendirilerek somutlaşabilir.

“Hüzün yağar her sabah pencereme.” (hüzün, soyut bir sözcük iken yağmur özelliği verilerek somutlsomutlaştırılmıştır.
"Bu işi yapmanın bir yolu vardır." (yol, yöntem anlamında soyut.)
"Bu köye dolambaçlı yoldan geldik." (yol, gidilen yer anlamında somut)

YAPILARINA GÖRE İSİMLER:

BASİT İSİM: Yapım eki almamış isimlerdir. Çekim eki alabilir.

Sıralar, resim, kitabın…

TÜREMİŞ İSİM: Yapım eki alan isimlerdir. İsim veya fiil köklerine isim yapım ekleri getirilerek yapılır.

Şeker + lik, yaz-ar, göz +lük + çü…

NOT: Bir sözcük birden fazla yapım eki alabilir. Birden fazla yapım eki almış sözcük gövdeden türemiş olarak da nitelenir.

BİRLEŞİK İSİM: Birden fazla sözcüğün birleşip kalıplaşarak yeni bir anlam ifade etmesiyle oluşan isimlerdir.

Oluşumuna göre çeşitlilik gösterir:

1. İki ismin birleşmesiyle: kahvaltı(kahve + altı) , kaynana(kayın + ana) (aynı zamanda ses düşmesi de var),hanımeli  (hanım + eli)…

2. Anlam kayması yoluyla(iki sözcüğün de anlamı kaymış olabilir.)

Aslanağzı(çiçek), suçiçeği(hastalık), demirbaş(bir yere ait değişmez eşya)…

3. Tür değişimi yoluyla: Sözcüklerden en az biri asıl türünden uzaklaşır.

Dedikodu, kaptıkaçtı, çekyat( iki fiil birleşerek isim oldu)

Ateşkes, mirasyedi, gecekondu(bir isimle bir fiil birleşip isim oldu)

Giderayak, cankurtaran, çöpçatan(bir fiilimsi ve bir isim birleşerek isim oldu)

Açıkgöz(bir sıfatla bir isim birleşerek isim oldu)

İSİMLERDE KÜÇÜLTME

“-cik, -ceğiz, cek” ekleriyle yapılır. Bu ekler isimlerde ayrıca acıma, küçümseme, azımsama, sevgi gibi anlamlar da katar.

“Alçak yerde tepecik kendini dağ sanır.” (küçültme)

“Yavrucak sabahtan beri bir şey yemedi.” (acıma)

“Oğulcuğum memleketini unutma.” (sevgi)

Bu insancıkları buradan uzaklaştırın. (küçümseme)

“Elli liracıkla ne alabilirsin ki?” (azımsama)

NOT: “-cik” eki bazen de kalıcı isim yapar.

“Bahar gelince kırlar gelinciklerle dolar.”

“Bademcik ameliyatı olmuş.”

İSİM TAMLAMALARI

Bir ismin aitlik ilgisi bakımından daha belirgin hale gelmesi için başka bir isim tarafından tamlanmasıyla oluşan söz öbeğidir.

İki unsurdan oluşur. Bunlardan birincisi, TAMLAYAN; ikincisi, TAMLANAN’dır.

Tamlayan eki: (n)in (diğer adı ilgi eki)

Tamlanan eki: (s)i (iyelik eki)


1. BELİRTİLİ İSİM TAMLAMASI:

İki unsuru da ek alan (tamlayan ilgi, tamlanan iyelik) tamlamadır.

Çiçekler-in koku-s-u etrafa yayıldı.

   T.yan          T.nan

 
2. BELİRTİSİZ İSİM TAMLAMASI: Tamlananın iyelik eki aldığı, tamlayanın eksiz kullanıldığı tamlamadır. Bu tamlamada tür bildirme özelliği ve tamlananın neyden yapıldığını bildirme özelliği vardır.

Müdür odası (tür)

Biber salçası(hammaddesi, neyden yapıldığı)

Not: Belirtisiz isim tamlamasından önce gelen sıfat, tamlamayı; belirtili isim tamlamasından önce gelen sıfat sadece tamlayanı etkiler.

Not: Belirtisiz isim tamlaması başka bir ismin sıfatı görevinde kullanılabilir.

 Deniz mavisi gözleri vardı. (deniz mavisi, bir belirtisiz isim tamlamasıdır. Burada “göz” isminin sıfatı olarak kullanılmıştır.

 3. TAKISIZ İSİM TAMLAMASI: İki unsur da eksiz kullanılır.

İki özellik vardır:

1.Tamlayan, tamlananın neyden yapıldığını bildirir.

Demir kapı gıcırdayarak kapandı.(neyden yapıldığı)(burada –den ekinden yaralanılabilir.)

2. Tamlayan, tamlananın neye benzediğini bildirir.

Aslan asker, badem göz, elma yanak (burada da “gibi” edatından yararlanılabilir.)

4. ZİNCİRLEME İSİM TAMLAMASI: Tamlayanı veya tamlananı veya her ikisi de ayrı bir isim tamlaması olan tamlamadır.

Okul önlüklerinin düğmeleri (Tamlayanı belirtisiz isim tamlaması)

T.yan                       T.nan

Sicil dosyasının sayfa numaraları(ikisi de ayrı birer isim tamlaması)

T.yan                        T.nan

Evin duvar kâğıtları(Tamlanan belirtisiz isim tamlaması)

T.yan      T.nan

NOT:

1) Tamlayan ve tamlanan arasına başka sözcükler(sıfat) girebilir.

Çiçeklerin güzel kokusu etrafa yayıldı.

               Sıfat

2)Hem tamlayan hem tamlanan sıfat alabilir.

Kırmızı çiçeklerin tatlı kokusu

Sıfat                     Sıfat

3)Tamlayan veya tamlanan veya her ikisi de zamir olabilir.

Çocukların çoğu(Tamalanan zamir)

Onların bazıları(ikisi de zamir)

Onun kalemi(Tamlayan zamir)

 4.Tamlayanı zamir olan tamlamada, tamlayan görevindeki zamir düşebilir. Buna tamlayanı düşmüş isim tamlaması denir.

Arkadaşı buraya dün de gelmemişti. (Onun arkadaşı/onun düşmüş)
 T.nan

 Bu tür tamlamaları kaç tane tamlama vardır gibi tamlama sayısı istenen sorularda sayıya dahil edemeyiz.

5.”-den” hal eki tamlayan eki(-in) yerine kullanılabilir.

Öğrencilerden ikisi burada beklesin.

                in

6.Unsurlar yer değiştirebilir.

Kokusunu duyuyorum kırlarda çiçeklerin

T.nan                                          T.yan

7. İlgi zamiri -ki'nin kullanıldığı tamlamaya da tamlananı düşmüş isim tamlaması denir.
 sınıfınki bozulmuş. (burada -ki, sınıfa ait bir isim yerine kullanılmıştır.-sınıfın tahtası- gibi)

8. Bazen tamlanan eki kullanılmayabilir.
Bizim takım yine galip geldi.(bizim takım-ımız/ ımız iyelik eki düşmüş.)