TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI KAYNAK SİTESİ

Edebiyat'a dair her şey alikaramanhoca.com 'da

Üyelik Girişi
KAHRAMAN KADINLARIMIZ
TÜRK BASINININ TARİHSEL GELİŞİMİ
EDEBİYAT KONU ANLATIM VE SORU ÇÖZÜM VİDEOLARI
TYT-AYT ÖNEMLİ HATIRLATMALAR
SINIFLARA GÖRE DERS NOTLARI
TÜRKÇE (DİL VE ANLAM BİLGİSİ)

KÖK VE KÖK ÇEŞİTLERİ

Kök (İsim Kökleri – Fiil Kökleri)

1. İsim (Ad) Kökleri 2. Fiil (Eylem) Kökleri 3. Sesteş Kökler 4. Ortak Kökler

Kök, bir sözcüğün parçalanamayan, anlamlı, en küçük parçasıdır. Sözcüğün kökü bulunurken sondan başa doğru ekler çıkarılır, kalan bölüm köktür.

dur-ak-lar-ımız-dan

    Kök

Örnekte de görüldüğü gibi, atabildiğimiz her şeyi attıktan sonra elimizde kalan, daha fazla parçalayamayacağımız ve sözcüğün geneliyle anlam ilişkisi olan en küçük parça “dur-“, bu sözcüğün köküdür.

Kökün Özellikleri

 1.  Kök, Sözcüğün Başındadır

Türkçe, sondan eklemeli bir dildir. Türkçede bütün ekler sona gelir. Bu yüzden Türkçede kök, her zaman sözcüğün başındadır.

 2.  Kök, Ek Alırken Yapısal Değişikliğe Uğramaz

Kök, tâbi olunan; ek, tâbi olan öğedir. Başka bir deyişle Türkçede, kök sabit kalır, ek köke uyum sağlamaya çalışır. Bu yüzden kökler, ek alsalar da bir değişime uğramazlar. Ancak bu olayın bozulduğu birkaç istisnai durum vardır:

 Yönelme eki alan 1. ve 2. tekil kişi zamirleri ses değişimine uğrar:

ben -> bana         sen -> sana

 3.  Kök, sözcüğün tamamıyla anlam ilişkisi taşımalıdır.

"balıkçılar"

Bu sözcüğü incelediğimizde anlamlı en küçük parçanın “bal” sözcüğü olduğunu görüyoruz. Ancak “bal”, kelimenin tamamıyla anlam ilişkisi taşımadığı için bu sözcüğün kökü olamaz. Bu yüzden kelimenin tümüyle anlam ilişkisi bulunan “balık” sözcüğü bu sözcüğün köküdür.

Kökler, isim kökü, fiil kökü, sesteş kök ve ortak kök olmak üzere dörde ayrılır:

1. İsim (Ad) Kökleri

Varlıkların, kavramların, duyguların ismi olan köklere isim kökü denir. İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem” göreviyle kullanılabilir. Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur.

 at, bel, göz, kan, kül, o, pek, siz, sol, yol, araba, kitap…

“içimizden” sözcüğünün anlamlı en küçük parçası “iç” sözcüğüdür. Ancak burada bahsedilen içmek fiili değil, bir şeyin içidir. Bu yüzden “içimizden” sözcüğünün kökü isim köküdür.

İsim kökleri “-mak / – mek” mastar ekini almaz.

 “kalemlik” sözcüğünün anlamlı en küçük parçası yani kökü “kalem” sözcüğüdür.

“kalem” sözcüğüne “-mek” veya “-mak” eklerinden birini getiremeyiz. Bu nedenle “kalem” sözcüğü ad köküdür.

Yansıma kökler de isim köklerinden sayılır.

cız, çat, fıs, güm, pat, şar, vız…

2. Fiil (Eylem) Kökleri

İş, oluş veya durum bildiren köklere fiil kökü denir. Fiil kökleri “-mak / – mek” mastar ekini alabilen köklerdir.

aç-, at-, çiz-, del-, gel-, kal-, tak-, yık-, yüz-…

 “sevgi” sözcüğünün kökü “sev”dir. “sev” sözcüğüne “-mek” ekini getirdiğimizde “sevmek” olur. Mastar eki getirdiğimizde anlamlı bir sözcük elde edebildiğimiz için “sev-” fiil köküdür ve  “sevgi” fiil köklü bir sözcüktür.

“solungaç” sözcüğünün kökü olan “solu” sözcüğü “-mak” eki alarak “solumak” olabilir. Bu nedenle “solungaç” sözcüğü fiil köklüdür.

 NOT:  Fiil köklerini ad kökleri gibi tek başına yazıp söyleyemeyiz. Mastar durumundaki fiil köklerinin sonuna ya kısa çizgi (–) konur ya da “–mak, –mek” mastar eki getirilir. Fiilin sonuna konan kısa çizgi (–), “mak, mek” diye okunur. Örneğin “yırt–” fiil kökü  “yırtmak” olarak okunur.

DİKKAT:  Bir sözcüğün kökünün isim kökü mü fiil kökü mü olduğunu bulmanın en kolay yolu sözcüğün köküne  “-mak / – mek” mastar eki getirip denemektir.

“gözlük” → kökü “göz”dür → mastar eki eklersek “gözmek” olur → “gözmek” sözcüğü anlamsız olduğu için “göz” isim köküdür.

“geçit” → kökü “geç”tir → mastar eki eklersek “geçmek” olur→ “geçmek” sözcüğü anlamlı olduğu için “geç” fiil köküdür.

Yalnız bunu yaparken aşağıda anlatacağımız sesteş ve ortak kök özelliklerinin göz önünde bulundurulması gerekir.

3. Sesteş Kökler

Yazılışları aynı olmasına rağmen anlamları ve türleri farklı olan köklere sesteş kök denir.

“Bahçeye büyük bir çukur kazın.” cümlesindeki “kazın” sözcüğünün kökünü incelediğimizde kökün mastar eki alabildiğini görüyoruz. Bu nedenle sözcüğün kökü fiildir.

“Hayvanat bahçesindeki kaz elini ısırmış.” Burada ise yukarıda fiil kökü olarak kullanılan “kaz” sözcüğünün isim kökü olarak kullanıldığını görüyoruz. Çünkü burada sözü edilen kümes hayvanı olan kazdır

 UYARI: Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bulunmaz.

SESTEŞ KÖK           İSİM                                             FİİL

gül         →           gül          çiçek, bitki                     gül-        gülmek

yaz         →           yaz         mevsim adı                    yaz-       yazı yazmak

kan        →           kan        damarlarımızdaki kırmızı sıvı       kan-       inanmak

var         →           var         mevcut, bulunan             var-        ulaşmak

ARALARINDA ANLAM İLGİSİ YOK

 4. Ortak Kökler

Hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen köklere ortak kök denir. Ortak kökler arasında anlam ilişkisi vardır.

 

ORTAK KÖK                       İSİM      FİİL

göç         →                        göç            göç-

tat          →                        tat             tat-

şiş           →                       şiş             şiş-

boya      →                         boya          boya-

    ARALARINDA ANLAM İLGİSİ VAR

EK VE EK ÇEŞİTLERİ İÇİN TIKLAYINIZ!!!


Yorumlar - Yorum Yaz
İSLAMİ DÖNEM İLK DİL VE EDEBİYAT ÜRÜNLERİ
TÜRK EDEBİYATININ DÖNEMLERİ