YAZILI EDEBİYAT

Türk dilinin en eski yazılı metinleri, 6.asırdaki Yenisey Kitabeleri ve 8.asırdaki Göktürk Yazıtları ile Uygur Dönemine ait dini metinlerdir. Bu dönem ürünlerinin konuları genellikle didaktik özellik gösterir. Dil genellikle yabancı etkilerden uzak ancak Uygur metinlerinde yabancı dillerin etkileri görülür.

YENİSEY KİTABELERİ

Yenisey Irmağı kıyısında mezar taşlarından oluşan kitabelerdir. Kırgızlara ait mezar taşlarından ibaret olan ve tek tek kelimelerle isimleri ihtiva eden bu kitabelerin edebi olarak Göktürk Abideleri kadar önemi yoktur. Bu yüzden ilk yazılı belgelerimiz Göktürk (Orhun)Abideleri olarak tarihe geçmiştir.

ORHUN YAZITLARI(GÖKTÜRK KİTABELERİ)

• Türklerin ilk yazılı belgesidir.
• “Türk” adının geçtiği ilk Türkçe metindir.
• Moğolistan sınırları içindedir.
• Göktürkler dönemine aittir.
• Altı tanedir ancak en önemlileri Tonyukuk, Kültigin ve Bilge Kağan anıtlarıdır.
• Bu anıtlardan ilk defa Tarihçi Cüveyni “Tarihi Cihankuşa” adlı eserinde bahsetmiştir.
• Kitabeleri Strahlenberg bulmuş, 1893’te Danimarkalı bilgin W. Thomsen okumuştur.(İlk çözülen kelimeler: Tengri, Türk ve Kültigin)
• Kitabelerde idarecilerin halkı aydınlatması ve halka hesap vermesi söz konusu olduğundan kitabeler, söylev türünde ve düzyazı ile yazılmış ilk eserimiz kabul edilmektedir.
• Yabancı etkilerden uzak bir dil kullanılmıştır.
• Çinlilerle yapılan savaşlar, Türklerin bağımsızlıklarını nasıl kazandıkları, Türkleri bekleyen tehlikeler anlatılmıştır.
• Otuz sekiz harfli Göktürk alfabesiyle yazılmıştır.

Zaman Yolcusu - Türklerin İzinde/Orhun Yazıtları

TONYUKUK ANITI(720-726)

Kendi diktirir ve kendisi yazar. Tonyukuk’un anıları ve dönemin tarihi yazar. Anlatımda atasözlerine bolca yer verilir.

KÜLTİGİN ANITI(732)

Bilge Kağan diktiri, Yollug Tigin yazar. Bilge Kağan’ın ağzından yazılmış bu kitabede, Göktürk tarihine ait tarihi olaylar sanatkarane bir üslupla yazılır. Bir yüzü Çincedir.

BİLGE KAĞAN (735)

Oğlu diktirir, Yollug Tigin yazar. Bilge Kağan’ın konuştuğu bu anıtta, Bilge Kağan’ın yiğitlikleri ve Türk milletine iletmek istediği mesajlar yer alır. Batı yüzü Çincedir.

UYGUR METİNLERİ: Bu dönemde yerleşik hayata geçilir. Din değişikliği yaşanır. Budizm ve Maniheizm dinleri kabul edilir. Kendi isimleriyle anılan Uygur alfabesini kullanırlar.

Altın Yaruk(Altın Işık): Çinceden çevrilmiştir. Budizm’in kutsal kitabıdır.

Sekiz Yükmek(Sekiz Yığın): Çinceden çevrilmiştir. Burkandacılığa ait dini, ahlaki bilgiler verilir.

Irg Bitig: Göktürk alfabesiyle yazılmıştır. Fal kitabıdır.

Kalyanam Kara ve Papamkara Hikâyesi: Çinceden Uygur Türkçesine çevrilmiştir.

NOT: Bilinen ilk Türk şairi Aprun Çur Tigin Uygurlar döneminde yaşamıştır.